Wat is het vandaag met stilte?

Ze heeft een stiltebeweging en stiltegebieden, die als bedreigde reservaten worden beschermd. Er is een stiltedag, er zijn stille wandelingen, retraites, stiltefestivals, stille ruimtes in luchthavens, kantoren en ziekenhuizen. Er verschijnen boeken en artikelen bij de vleet. Stilaan moet alles wel gezegd zijn over stilte?

Toch is er kennelijk nooit genoeg. Zoveel mensen zijn er voortdurend naar op zoek. Op zoek naar mentale ontspanning op plekken vrij van akoestische (en digitale) prikkels. Met rust worden gelaten. Even geen lawaai, geen informatie, geen aandacht die wordt opgeëist, geen onmiddellijke reactie. Ruimte en tijd die open en niet-ingevuld mogen zijn. Een kleine bevrijding.

Maar de stilte jaagt ook schrik aan. Stilte kan beangstigend zijn voor mensen die worstelen met psychische kwetsbaarheid of met een trauma, vanuit de vrees overvallen te worden door emoties of gedachten. Gebrek aan impulsen of afleiding confronteert je met een leegte. Alleen zijn werpt je even op jezelf terug. Dat kan onbehaaglijk of eenzaam aanvoelen. Want stilte is verveling, zo lijkt het. We hebben ze met muzak verjaagd uit liften, parkeergarages, winkelstraten, wachtzalen en restaurants.

Awkward silence. Geen prikkels. Saai.

Stilte bestaat bij de gratie van mensen die hun mond houden. Die zich een beetje terugtrekken. Zichzelf tussen haakjes zetten en even verdwijnen. Mensen die het ogenblik gewoon laten voor wat het is. Even niet communiceren, geen blijk van aanwezigheid geven. Even niets.

Soms kan stilte je overvallen, als een massief wit blok. Een uitgestrekte mist die heilzame rust geeft. Die ook snel bevreemdend kan zijn. De stilte is er, of ze is er niet. Stilte voelt als één en ondeelbaar. Zodra een geluid klinkt of een woord wordt gezegd, is ze verbroken.

Schrijven over dé stilte gaat niet; over stukjes, lagen en kanten ervan kan wel. Het ondefinieerbare en alle tegenstrijdigheden ervan maken stilte zo fascinerend. Stilte laat zich niet vastleggen. Het is een afwezigheid van woorden en geluid, en tegelijk valt ze niet te negeren. Een ongemakkelijke stilte zal liefst snel doorbroken worden, waardoor ze vaak nog pijnlijker aanvoelt.

Maar hoe verschillend is de stilte van de verstomming wanneer je iets buitengewoons beleeft, wanneer je een diepe ontroering ervaart. Of die bedrukkend gênante stilte in de lift, of de gespannen geconcentreerde stilte van de atleet die zo meteen een wereldrecord gaat vestigen. De volledig opgeladen stilte van de dirigent, net voor de eerste noten van de symfonie weerklinken. Hoe anders de sfeer van verwachting en alertheid bij het wachten op het aankondigen van prijswinnaars, dan de stilte van de aanwezigen bij een begrafenis. De eerbiedige stilte bij het betreden van een heiligdom, van welke religie ook. De warme, liefdevolle stilte van verbondenheid van kersverse ouders die hun pasgeboren kindje bekijken, een wonder waarvoor woorden tekortschieten. De beladen stilte vol emoties aan het sterfbed van een geliefde. De collectieve stilte die de draagkracht vergroot, bij een gezamenlijke herdenking van groot onrecht. De helende kracht van stille nabijheid bij wie het even niet meer weet. Soms is iets te groot voor woorden. Er samen bij aanwezig zijn, er in gedeelde stilte erkenning aan geven, troost.

Het verhaal van de stilte wordt algauw een opsomming. Maar daardoorheen loopt een draad die onhoorbaar en tegelijk heel aanwezig alles verbindt.

Wat hoor je in de stilte? Is stilte essentieel voor creativiteit, voor kunst? Kan stilte voor verbinding zorgen? En wat met de ultieme stilte, die van de dood? Dit boek probeert het na te gaan, luisterend naar een gevulde leegte die resoneert met de stemmen van anderen. Wat maakt het zo moeilijk de stilte te vinden? En waarom kunnen we er toch niet over zwijgen?

Twee handen klappen en er is een geluid. Wat is het geluid van één hand die klapt?

Dit raadsel zou de Japanse zenmeester Hakuin in de zeventiende eeuw bedacht hebben. Het is een koan; geen echte vraag waarop je een rationeel antwoord moet zoeken, maar een aanzet om in stilte na te denken. Een antwoord is er niet, je doet er beter het zwijgen toe.

Zoals voor veel dingen die bij ons onbenoemd blijven, heeft het Japans ook een woord voor de tijd tussen het klappen van twee handen; de korte stilte in het ritme van applaus, of van drums. Ma is de term, en die wijst op een intentionele stilte. Als er non-stop actie is zonder ademruimte daartussen, is er alleen drukte en ruis. Maar een moment dat open blijft, geeft de kans om spanning op te bouwen. Spanning die naar een andere dimensie tilt; maar die ook weer om ontlading vraagt in de volgende klap, het geluid waarmee de stille spanningsboog weer landt.

Stilte bestaat in contrast. Het is kalm als je uit het rumoer stapt. Het is doods waar geen geluid van leven klinkt. Maar stilte hoeft niet doods te zijn, integendeel, ze kan zinderen van mogelijkheden. Rust en stilte zijn essentieel voor vitaliteit, om energie op te laden. Om hoofdzaken van bijzaken te scheiden en weer bij de essentie te komen.

Dag en nacht beweegt je leven op het ritme van sonore trillingen. De waanzin van de lawaaierige wereld zorgt ervoor dat je continu reageert op impulsen van buitenaf. Dat verhindert langdurige focus, de innerlijke connectie en bemoeilijkt ook veerkracht.

We leven in een overprikkelde, oogverblindende en oorverdovende tijd. Dagelijks worden we overspoeld door beelden en geluiden, informatie en impulsen die we niet rustig kunnen verwerken. De voortdurende ruis en het aanhoudende rumoer matten af. Stress en slapeloosheid ten gevolge van verkeers- en geluidsoverlast dragen jaarlijks bij aan vele duizenden hartaanvallen. In de dagelijkse ruis van zoveel prikkels, stemmen en vragen die op ons afkomen, snakken we er af en toe naar met rust te worden gelaten. Indrukken te laten bezinken. Alle geruchten te laten verstommen en informatie te filteren. Met het verdwijnen van de stilte is het verlangen ernaar ook toegenomen. Naar de stilte die een leegte is, waar weer ruimte is voor jezelf.

Wetenschappers hebben via onderzoek op ratten vastgesteld dat stilte noodzakelijk is voor de ontwikkeling van nieuwe hersencellen. Stilte helpt ons dus om iets nieuws te creëren uit het niets. Tegelijk beangstigt de leegte van de stilte veel mensen. Wie te lang alleen is, kan zich eenzaam voelen. Je verstomt zelf ook.

Maar eenzaamheid kun je ook ervaren te midden van een volksmassa. Zo moet het ook mogelijk zijn om weldadige stilte te ervaren in de onrust en het lawaai van elke dag. Rust als handeling. Iets wat je bewust doet door even niets te doen.