Een salade met pinda’s

In dit boekje bespreek ik twee manieren waarop het dikke ik een probleem vormt. Eén, je bent onverschillig, en twee, dat leidt tot onwetendheid. Stel dat je vriend Yannick komt eten. Jij hebt al dagen zin in een recept waarvan je een mooi plaatje voorbij zag komen op Instagram. Het is een salade met pinda’s. Je hebt hier zoveel zin in, dat je niet aan je vriend vraagt wat híȷ´ wil eten. Als Yannick arriveert heb jij al even in de keuken staan zwoegen. Triomfantelijk zet je de salade voor Yannicks aarzelende gezicht. Blijkt dat hij allergisch is voor pinda’s.

Dit voorbeeld van focussen op je eigen wensen en verlangens – of zoals Murdoch zou zeggen: je ego – is een klein en redelijk onschuldig voorbeeld. Misschien lachen jij en Yannick erom, bied je je excuses aan en maak je gauw een nieuwe maaltijd klaar. Sommigen zouden zeggen dat de focus op jezelf hier niet zo problematisch is. Yannick heeft zélf de verantwoordelijkheid om zijn allergie aan jou te melden, misschien. Anderen zouden zeggen dat hij te gast is en ‘er wordt gegeten wat de pot schaft’ (al lijkt me dat bij een dodelijk allergische reactie minder aannemelijk).

Dat alles doet niet af aan het feit dat jouw focus op jezelf, je onverschilligheid tegenover Yannick, leidt tot een onwetendheid over Yannick. Dit voorbeeld is vooral onschuldig omdat het een tijdelijke focus op het ego is. Je onverschilligheid wordt vliegensvlug rechtgezet, zonder dat er zware consequenties voor Yannick zijn. Bovendien erken je direct je eigen onwetendheid, en accepteer je direct de nieuwe informatie (Yannicks allergie) als waardevolle kennis.

Ik ga nog andere voorbeelden bespreken waarbij de hoofdpersonen keer op keer focussen op hun eigen voorkeuren, onverschillig blijven voor anderen, zich afsluiten voor nieuwe informatie , en weigeren hun schadelijke focus op het ego te erkennen. Uit het voorbeeld hierboven spreekt uiteindelijk solidariteit met Yannick, omdat je je excuses aanbiedt en een nieuwe maaltijd klaarmaakt.

Als het ego het probleem is, wat is dan de oplossing? Volgens Murdoch is liefde de basis van moraliteit. We moeten liefhebben om betere mensen te worden. Liefde is aandachtig naar alles om je heen kijken, schrijft ze. Op die manier wordt de focus weggeleid van ons ego, onze eigen gedachten en gevoelens, en in plaats daarvan gericht op de wereld om ons heen. We moeten ons openstellen voor alles wat we tegenkomen. Het tegenovergestelde van onverschilligheid, zou je kunnen zeggen. Liefde is volgens Murdoch precies die activiteit van écht naar iets of iemand anders te kijken, zonder dat je je ego daarin een rol laat spelen.

Murdoch wil met het morele concept ‘aandacht’ – dat ze ontleent aan de Franse filosoof Simone Weil – de gedachte uitdrukken van een rechtvaardige en liefdevolle blik. We kunnen ons egoïsme bestrijden door met aandacht naar de werkelijkheid te kijken en de wereld te zien zoals die is. Met liefdevolle aandacht, zoals Murdoch het bedoelt, zie je dat de dingen en personen buiten jezelf deel uitmaken van de realiteit. ‘Liefde is het buitengewoon moeilijke besef dat iets buiten jezelf echt is’, schrijft ze.

Door liefdevolle aandacht zien we anderen en door die aandacht krijgen we kennis van de werkelijkheid. Op die manier doen we aan ‘ontzelven’. Liefde is voor Murdoch zowel aandacht als kijken en ontzelven. Liefde is een bepaalde openheid, een houding en activiteit waarbij je het dikke ik loslaat.

Liefde, kennis en een goed mens zijn hebben dus veel met elkaar te maken. Ze gaan alle drie over verbinden en jezelf overstijgen. De grenzen van het zelf vervagen. Je bent onderdeel van iets groters.

Als ik mijn best doe om met aandacht naar Yannick te kijken, zou ik weet hebben van zijn allergie en een maaltijd bereiden die we samen kunnen opeten. Ik zou meer kennis hebben, waardoor ik solidair zou handelen. Wat je ziet doet ertoe. Je handelt op basis van de kennis die je hebt, en die kennis is afhankelijk van waar je de aandacht op vestigt. Juiste keuzes maken is alleen mogelijk als je meer grip krijgt op je ego dat je visie beïnvloedt, en dat je verhindert om de wereld om je heen correct te zien.

Er zijn natuurlijk veel verschillende versies van liefde te bedenken. Dit boekje probeert niet dé betekenis van liefde te claimen. Het probeert de waarde van liefde voor revolutionaire verandering te laten zien. Ik zal dat doen door Murdochs uitleg van liefde te gebruiken: liefde als liefdevolle aandacht, liefde die ons wegleidt van het ego. Een belangrijk onderdeel van die liefde is vrij zijn van fantasie. Daarmee bedoelt Murdoch niet vrijheid als het hebben van geen beperkingen. Dat is de vrijheid zoals het traditionele liberale model het voorstelt. Ieder individu moet zo veel mogelijk zijn eigen leven kunnen inrichten, zonder bemoeienis van anderen. Volgens de liberale visie kun je je op die manier zo optimaal mogelijk ontplooien. Als je vrijheid op die manier uitlegt, denk je dat je je keuzevrijheid boven anderen kunt laten gelden. Dat vrijheid bijvoorbeeld bestaat in ‘eten wat je maar wil’, zonder beperkingen zoals allergieën van je vrienden.

Dat is een egoïstische opvatting van vrijheid, zegt Murdoch. We kunnen volgens haar vrijheid beter bekijken als de ervaring van nauwkeurig (in)zicht. Vrijheid zit niet in onze wil of in totale controle. Vrijheid zit in alle kennis die ons toekomt door liefdevolle aandacht. Vrijheid zit dus niet per se in eten wat je ook maar wilt. Je blijft dan te veel in je eigen wereld en krijgt te weinig mee van Yannicks realiteit.

Vrijheid is daarentegen het niet onverschillig blijven ten opzichte van Yannick, daarmee zijn allergie te weten komen, en vervolgens op basis van die kennis handelen. Liefde maakt je vrij omdat je niet in je eigen bubbel blijft hangen.

De opvatting van vrijheid als vrij zijn van beperkingen is bovendien een naïeve illusie. Je hebt veel minder controle dan je denkt. In werkelijkheid zijn mensen beperkte, onderling verbonden en afhankelijke wezens. Onze acties zijn altijd ingegeven door onze afkomst. Niemand komt vanuit een vacuüm in de wereld terecht, schrijft journalist en socioloog Gary Younge: ‘Het zou absurd zijn om te geloven dat, als ik als meisje in Bangladesh werd geboren, of in een boerengezin in het interbellum in Roemenië, ik het wereldbeeld zou hebben dat ik nu heb.’

We zijn geen objectieve, allesziende en alleswetende wezens. We hebben onvermijdelijk allemaal een eigen referentiekader van waaruit we de wereld zien. Onvermijdelijk hebben we dus ook allemaal een andere toegang tot kennis, en nemen we op basis daarvan andere besluiten. We handelen naar het soort mensen dat we zijn, schrijft Murdoch. Zij doelt vooral op verschillende individuele karakters, maar ik wil haar theorie toepassen op de verschillende identiteiten en groepen die er in de samenleving zijn. Als Younge als meisje in Bangladesh was geboren, zou hij niet alleen een ander wereldbeeld hebben, hij zou op basis van dat wereldbeeld ook anders handelen.

Wie vrijheid uitlegt als keuzevrijheid, zonder beperkingen, onderschat de kracht van aandacht, zegt Murdoch. Ze merkt op: ‘Wanneer het moment van keuze is aangebroken, heeft de kwaliteit van de aandacht waarschijnlijk al de aard van de handeling bepaald.’ Ze concludeert dat aandacht belangrijker is dan keuze om een goed mens te worden. Besteed je weinig aandacht aan Yannick, dan zal hij ook weinig een rol spelen in je keuze voor een gerecht. Het is dus zaak om met aandacht naar anderen te kijken, als we goede, eerlijke en solidaire beslissingen willen nemen.

Murdoch pleit zelf niet voor een politiek gebruik van aandachtig kijken naar een ander. Zij focust vooral op individueel moreel karakter. Het is zelfs te betwijfelen of je haar het label feminist of activist kunt opplakken: ze wordt door meerdere schrijvers misogyn genoemd. Ik kom later nog op die kritiek terug, maar wil haar persoonlijke opvattingen verder buiten beschouwing laten. Ik denk dat haar theorie van liefde en moraliteit in elk geval iets te bieden heeft voor activisme en revolutionaire verandering.

In dit essay bespreek ik hoe ego, liefde, aandacht, focus en kennis een morele rol spelen. Ik pas dat toe op hedendaagse uitdagingen. Ik wil aantonen dat we ons niet moeten afsluiten voor alle kennis die de buitenwereld ons te bieden heeft. Ik wil aantonen dat onwetendheid schadelijk is. Bovendien is onwetendheid vaak een keuze: een keuze van waar je je aandacht op vestigt. We worden geen betere mensen van alleen onszelf zien, onszelf kennen en naar die kennis handelen. We moeten streven naar minder onverschilligheid en minder onwetendheid. Met liefde overkom je egoïstische kortzichtigheid. Liefde kan revoluties veroorzaken.